Ο ΑΓΩΝΑΣ
Την 1η Απριλίου 1955 η Κύπρος συγκλονίστηκε από εκρήξεις που σήμαναν την έναρξη του ένοπλου απελευθερωτικού αγώνα. Το αναπότρεπτο της κυπριακής επανάστασης καθώς και το ιδεολογικό της υπόβαθρο αποτυπώνεται αριστοτεχνικά (ήδη από το 1953) στο έργο του διπλωμάτη και ποιητή Γιώργου Σεφέρη.19, ενώ οι επικές διαστάσεις που προσέλαβε στη συνείδηση του Ελληνισμού και δη του κυπριακού εκφράστηκαν σε όλες τις μορφές της Τέχνης. 20, δίνοντάς στον μελετητή την ευκαιρία μιας πολύπλευρης θεώρησης του ζητήματος όχι μόνο από τη διπλωματική και πολιτική σκοπιά αλλά και τη βιωματική. Για την τελευταία οι μαρτυρίες ανθρώπων που πήραν μέρος στα γεγονότα είναι ιδιαίτερα βοηθητικές.21
Η χαρακτήρας της οργάνωσης και των επιχειρήσεων
Η ΕΟΚΑ (Εθνική Οργάνωση Κυπρίων Αγωνιστών) είχε χαρακτήρα μυστικό και δομή επηρεασμένη από τον τεκτονισμό, ένα νέο είδος δηλ. Φιλικής Εταιρείας (ιεραρχία, βαθμοί, όρκος κλπ.), οι δε επιχειρήσεις της είχαν αναπόφευκτα τη μορφή του ανταρτοπολέμου. Αυτή η μορφή εξάλλου ήταν η μόνη εφικτή αφενός λόγω μορφολογίας της Μεγαλονήσου και της γνώσης του τόπου από τους Κυπρίους και αφετέρου λόγω της ανισότητας των δυνάμεων των αντιπάλων.
Οι μαχητές της ΕΟΚΑ, ενθουσιώδεις νέοι ως επί το πλείστον, εμπνευσμένοι από την ιδέα της ελευθερίας και της ένωσης με την Ελλάδα, πρωταγωνίστησαν επί τέσσερα σε έναν άνισο αγώνα υπομένοντας βασανιστήρια και φυλακίσεις.
Οι απαγχονισμοί και οι εν ψυχρώ εκτελέσεις από τις αποικιακές δυνάμεις δεν κατάφεραν να αποδυναμώσουν την αποφασιστικότητά τους, ενώ οι προσπάθειες χρηματισμού με υπέρογκα ποσά δεν στάθηκαν ικανά να τους δελεάσουν: η περίπτωση του ήρωα Κυριάκου Μάτση ο οποίος απέκρουσε την προσωπική προσφορά 500.000 λιρών του ίδιου του στρατάρχη Χάρτινγκ (προκειμένου να του αποκαλύψει το κρησφύγετο του αρχηγού της ΕΟΚΑ που γνώριζε) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Αξιομνημόνευτη υπήρξε η συμμετοχή των μαθητών στον απελευθερωτικό αγώνα, σε βαθμό που θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι ο αγώνας αυτός ήταν αγώνας των νέων και κατ’ εξοχή των μαθητών, οι οποίοι κατέβαλαν βαρύ τίμημα για τη δράση τους:
Αξιομνημόνευτη υπήρξε η συμμετοχή των μαθητών στον απελευθερωτικό αγώνα, σε βαθμό που θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι ο αγώνας αυτός ήταν αγώνας των νέων και κατ’ εξοχή των μαθητών, οι οποίοι κατέβαλαν βαρύ τίμημα για τη δράση τους:
Ύψωναν στα σχολεία τους την (παράνομη) ελληνική σημαία, πρωτοστατούσαν στις διαδηλώσεις, μετέφεραν διαταγές, διένειμαν φυλλάδια, μετείχαν σε ένοπλες ομάδες και κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, βασανίστηκαν, σκοτώθηκαν σε διαδηλώσεις και μάχες, οδηγήθηκαν στην αγχόνη.
Η ηγεσία του Αγώνα
Την ευθύνη της διεξαγωγής του κυπριακού αγώνα ανέλαβαν στον μεν πολιτικό τομέα ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος στον δε τομέα των επιχειρήσεων ο απόστρατος συνταγματάρχης του Ελληνικού στρατού Γεώργιος Γρίβας-Διγενής, γνωστός από τη δράση του εναντίον των κομουνιστών ως αρχηγός της οργάνωσης Χ.
Ήδη από τον Μάρτιο του 1953 είχε συσταθεί μυστική οργάνωση στην Αθήνα για την απελευθέρωση της Κύπρου, μεταξύ των μελών της οποίας συμπεριλαμβάνονταν και οι δύο ηγέτες.22.
Αναμφισβήτητα υπήρξαν και οι δύο πολύ δυναμικές προσωπικότητες με αποφασιστική συμβολή στις εξελίξεις, συνδυάζοντας τη χρήση διπλωματικών μέσων με την αγωνιστικές κινητοποιήσεις. Παράλληλα, οι ιδεολογικοί χώροι προέλευσής τους σε συνδυασμό με τις επικρατούσες μετεμφυλιακές (στον ελληνισμό) και τις ψυχροπολεμικές συνθήκες (γενικότερα) επηρέασαν σε σημαντικό βαθμό τη διαμόρφωση του εσωτερικού μετώπου.
Εσωτερικό μέτωπο
Αγώνα υπήρξε η στάση της ηγεσίας του ΑΚΕΛ και των φανατικών Κυπρίων κομουνιστών οι οποίοι, υπακούοντας στην ηγεσία τους, τάχθηκαν εναντίον του αγώνα, συνεργαζόμενοι ενίοτε με τους Βρετανούς (π.χ. ως καταδότες αγωνιστών).
Στο σημείο αυτό θα ήταν άδικο να μην αναφερθεί η ανυπακοή μεμονωμένων ατόμων που διαφώνησαν με την ηγεσία τους, ακόμη και η περίπτωση κάποιων χωριών (π.χ. περιοχή Κακοπετριάς) όπου οι αριστεροί κάτοικοί τους όχι μόνο δεν κατέδωσαν, αλλά και φιλοξένησαν και βοήθησαν αντάρτες επικηρυγμένους από τις Βρετανικές Αρχές να διαφύγουν.
Ωστόσο, δημιουργήθηκε αναμφίβολα τεράστιο πρόβλημα στη διεξαγωγή του Αγώνα, καθότι Η ΕΟΚΑ είχε να αντιμετωπίσει τρία διαφορετικά μέτωπα (Άγγλους, Τούρκους, Κύπριους κομουνιστές). Η παράμετρος αυτή υπήρξε ίσως η πλέον οδυνηρή και με ηθικές, πέραν των άλλων, διαστάσεις, καθότι αποτελεί στην ουσία εμφύλια διένεξη που στοίχισε ζωές (συλλήψεις, βασανιστήρια και θάνατοι αγωνιστών μετά από προδοσία κομουνιστών, αλλά και εκτέλεση κομουνιστών που κατέδωσαν αγωνιστές της ΕΟΚΑ) και εξακολουθεί να τροφοδοτεί εντάσεις στην κυπριακή κοινωνία, στην προσπάθεια του ΑΚΕΛ να αμβλύνει τη σημασία της αρνητικής του στάσης, προδοτικής σύμφωνα με την άποψη της πλευράς που αγωνίστηκε.
Δύο αριστερές μαρτυρίες αξιωματούχων του ΑΚΕΛ, σχετικά με τη στάση του κομουνιστικού κόμματος κατά τον απελευθερωτικό αγώνα 1955-59, αποτελούν ίσως τον πλέον αδιάψευστο μάρτυρα των σφαλμάτων της αριστερής πλευράς και ουσιαστική παραδοχή του αρνητικού ρόλου που διαδραμάτισε η κυπριακή αριστερά σε έναν αγώνα αντιαποικιακό και απελευθερωτικό. Εκείνο που βάρυνε στις αποφάσεις και στις ενέργειές του ΑΚΕΛ δεν ήταν ο χαρακτήρας αυτού του κινήματος, αλλά η σύνδεση του ονόματος του αρχηγού της ΕΟΚΑ με τον ελληνικό εμφύλιο, γεγονός όμως που εντάσσει την κυπριακή αριστερά στο πλευρό των αντιπάλων του κυπριακού αγώνα.
Γράφει ο Ανδρέας Φάντης («Φιλελεύθερος», 25.5.1992):
Ωστόσο, δημιουργήθηκε αναμφίβολα τεράστιο πρόβλημα στη διεξαγωγή του Αγώνα, καθότι Η ΕΟΚΑ είχε να αντιμετωπίσει τρία διαφορετικά μέτωπα (Άγγλους, Τούρκους, Κύπριους κομουνιστές). Η παράμετρος αυτή υπήρξε ίσως η πλέον οδυνηρή και με ηθικές, πέραν των άλλων, διαστάσεις, καθότι αποτελεί στην ουσία εμφύλια διένεξη που στοίχισε ζωές (συλλήψεις, βασανιστήρια και θάνατοι αγωνιστών μετά από προδοσία κομουνιστών, αλλά και εκτέλεση κομουνιστών που κατέδωσαν αγωνιστές της ΕΟΚΑ) και εξακολουθεί να τροφοδοτεί εντάσεις στην κυπριακή κοινωνία, στην προσπάθεια του ΑΚΕΛ να αμβλύνει τη σημασία της αρνητικής του στάσης, προδοτικής σύμφωνα με την άποψη της πλευράς που αγωνίστηκε.
Δύο αριστερές μαρτυρίες αξιωματούχων του ΑΚΕΛ, σχετικά με τη στάση του κομουνιστικού κόμματος κατά τον απελευθερωτικό αγώνα 1955-59, αποτελούν ίσως τον πλέον αδιάψευστο μάρτυρα των σφαλμάτων της αριστερής πλευράς και ουσιαστική παραδοχή του αρνητικού ρόλου που διαδραμάτισε η κυπριακή αριστερά σε έναν αγώνα αντιαποικιακό και απελευθερωτικό. Εκείνο που βάρυνε στις αποφάσεις και στις ενέργειές του ΑΚΕΛ δεν ήταν ο χαρακτήρας αυτού του κινήματος, αλλά η σύνδεση του ονόματος του αρχηγού της ΕΟΚΑ με τον ελληνικό εμφύλιο, γεγονός όμως που εντάσσει την κυπριακή αριστερά στο πλευρό των αντιπάλων του κυπριακού αγώνα.
Γράφει ο Ανδρέας Φάντης («Φιλελεύθερος», 25.5.1992):
- «Το μεγάλο μειονέκτημα και πέρα ως πέρα αρνητικό, που βαρύνει την ηγεσία του ΑΚΕΛ –και δεν εξαιρώ τον εαυτό μου– έγκειται στο ότι κατρακύλησε σε ένα χαμηλό επίπεδο και χρησιμοποίησε για την ΕΟΚΑ και τους μαχητές της ανοίκειους, υβριστικούς χαρακτηρισμούς – προβοκάτορες, βαρελότους, ψευτοδιγενήδες και μερικούς ακόμα και πράκτορες της Ιντέλλιτζενς Σέρβις. Το να παρασυρτεί το ΑΚΕΛ σ’ αυτόν τον κατήφορο απαράδεκτων χαρακτηρισμών και σε ιδιαίτερες ομιλίες σ’ ένα χυδαίο υβρεολόγιο πολύ συνέτειναν οι αδυναμίες του χαρακτήρα και ο τυφλός φανατισμός του τότε Γ.Γ. της Κ.Ε. Όσοι γνώρισαν από κοντά τον μ. Παπαϊωάννου, οι πιο στενοί συνεργάτες του –και ο υποφαινόμενος υπήρξε ένας από αυτούς– έχουν προσωπική πείρα και “ιδίαν γνώσιν”, ότι με τον οξύθυμο χαρακτήρα του πολλές φορές με το παραμικρό γινόταν “έξω φρενών”, κραύγαζε σαν άνθρωπος “εκτός εαυτού” και χρησιμοποιούσε αδίστακτα και πληθωρικά χυδαίους χαρακτηρισμούς του πεζοδρομίου και του πλούσιου τουρκικού λεξιλογίου σ’ αυτόν τον τομέα».
- σελ. 73-75) αφηγείται ότι Έλληνας αξιωματικός ενημέρωσε τον Ε. Παπαϊωάννου για επικείμενη έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ, το 1954. «Δεν εδόθη η πρέπουσα σημασία. Είπαν ότι αυτά είναι λόγια. Το ΑΚΕΛ υποτίμησε την πληροφορία. Το δεύτερο λάθος που κάναμε είναι ότι κρίνοντας την τακτική εκείνου του αγώνα (...) προχωρήσαμε με υβριστικούς χαρακτηρισμούς να προσβάλουμε κατά έναν πολύ σοβαρό τρόπο και τα στελέχη και τα μέλη της ΕΟΚΑ. Εκείνα περί “βαρελότων” και περί “τραμπούκων” ήταν ένα πολύ σοβαρό λάθος, το οποίο διέπραξε η ηγεσία του Κόμματός μας (...). Έγινε αργότερα αυτοκριτική για εκείνους τους χαρακτηρισμούς, αλλά η ζημιά πιστεύω πως έγινε, διότι εβάθυνε το πολιτικό χάσμα μεταξύ δεξιάς και Αριστεράς. Εχρειάσθη πολύς χρόνος, πολλή προσπάθεια για να σμικρυνθεί αυτό το χάσμα που εδημιουργήθη από εκείνο το πολύ σοβαρό λάθος, που διεπράχθη από το κόμμα μας».
Το πογκρόμ της Κωνσταντινούπολης
Αξίζει να αναφερθεί ότι με τις εξελίξεις του Κυπριακού κατά τη συγκεκριμένη περίοδο συνδέεται άμεσα ο αφανισμός του ελληνικού στοιχείου της Κωνσταντινούπολης το 1955. Πράγματι, μετά από τοποθέτηση εκρηκτικού μηχανισμού στο Τουρκικό Προξενείο της Θεσσαλονίκης (που εκ των υστέρων αποδείχθηκε ότι ήταν έργο υπαλλήλου του Προξενείου!), την 6η προς 7η Σεπτεμβρίου και μέσα σε μόλις 9 ώρες καταστράφηκε ό,τι μαρτυρούσε την ελληνική παρουσία αιώνων στην Πόλη.
Εξαιρετική ανάλυση του θέματος του πογκρόμ αποτελεί το μνημειώδες και διεξοδικό έργο του καθηγητή Σπ. Βρυώνη με τίτλο «The mechanism of catastrophe», στο οποίο τεκμηριώνεται με αδιαμφισβήτητο τρόπο, κυρίως με βάση τα τουρκικά και αγγλικά επίσημα αρχεία και άλλες πρωτογενείς πηγές, η άριστη οργάνωση του μηχανισμού της καταστροφής από το επίσημο τουρκικό κράτος και τις συνεργαζόμενες με αυτό κομματικές οργανώσεις και όχι, όπως ήθελε να παρουσιάζει η τουρκική πλευρά, από τον φανατισμένο όχλο εξαιτίας του Κυπριακού,. Διότι, καθώς υποστηρίζει ο καθηγητής Βρυώνης στηριζόμενος, πέραν των άλλων, στα πρακτικά από τις δίκες του πρωθυπουργού Μεντερές και των συνεργατών του:
1. στην εκτέλεση του σχεδίου κινητοποιήθηκαν πέραν των 100.000 ατόμων (εργατών κ.ά.) τα οποία μεταφέρθηκαν από απομακρυσμένες περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας
2. υπήρξε τμηματική δράση κατά οργανωμένες ομάδες των 5.000 περίπου ατόμων
3. υπήρχαν καταγεγραμμένες όλες οι εκκλησίες, τα ιδρύματα, οι κατοικίες και οι επιχειρήσεις των Ελλήνων εναντίον των οποίων κατευθύνονταν
4. πραγματοποιήθηκαν μεμονωμένες και περιορισμένης έκτασης «επιχειρήσεις» λίγες μέρες νωρίτερα («πρόβα» κατά την έκφραση του καθηγητή)Σχετικά με το ερώτημα αν το Κυπριακό ήταν πράγματι η αιτία του πογκρόμ, ο καθηγητής Βρυώνης αρνείται τη σχέση αιτίου – αιτιατού, και θεωρεί το Κυπριακό ως πρόφαση-αφορμή για μια ήδη ειλημμένη απόφαση εξόντωσης του ακμάζοντος ελληνικού στοιχείου της Κωνσταντινούπολης. Ως προς το ρόλο που διαδραμάτισε η αγγλική πολιτική στα γεγονότα αυτά, υποστηρίζει ότι οι Άγγλοι δεν φαίνεται να αναμείχθηκαν άμεσα, επωφελήθηκαν όμως από αυτά διπλωματικά. Και στο σημείο αυτό τονίζεται η μεγάλη σημασία της αλλαγής στην πολιτική της τουρκικής ηγεσίας:
Ενώ έναν χρόνο πριν ο υπουργός Εξωτερικών Κιοπρουλού δήλωνε ότι δεν υφίσταται θέμα Κύπρου για την Τουρκία, με τον παραμερισμό του και την ανάληψη της ηγεσίας από τον Μεντερές η Τουρκία εισέρχεται σε μια εντελώς διαφορετική τροχιά, κάνει φανερές τις διεκδικητικές της επιδιώξεις, οξύνει τις σχέσεις της με την Ελλάδα φέρνοντάς την σε ακόμη δυσκολότερη θέση και παράλληλα παρέχει στην Αγγλία δυνατότητες για περαιτέρω διπλωματικούς ελιγμούς προκειμένου να αποτραπεί η απώλεια μιας περιοχής με στρατηγική σημασία για τα αγγλικά συμφέροντα.23.
ΙΩΑΝΝΑ-ΜΑΡΙΑ (ΙΩ) ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄ Ε'
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
- 19-Γιώργος Γιωργής, Ο Σεφέρης περί των κατά την χώραν Κύπρον σκαιών, σελ.57-63
- 20-Πολ Γεωργίου (Γεώργιος Πολυβίου Γεωργίου), βλ. Παράρτημα
- 21-Μαρτυρία Ανδρούλας Τουμάζου, βλ. Παράρτημα
- 22-Ο απελευθερωτικός μας Αγώνας ’55-’59, Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, σελ. 150, βλ. Παράρτημα
- 23-Προσωπική συνέντευξη καθηγητή Σπ. Βρυώνη, 6 Ιανουαρίου 2008
